«Αν θέλεις να ελέγξεις έναν λαό, έλεγξε τη μνήμη του. Άσε τον να πιστεύει πως ενεργεί ελεύθερα, ενώ απλώς επαναλαμβάνει όσα του έχεις μάθει να θυμάται.» - Νόαμ Τσόμσκι, Αμερικανός γλωσσολόγος, φιλόσοφος, πολιτικός ακτιβιστής και επικριτής της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ
Τα μνημεία μιας χώρας δεν είναι μόνο λίθοι, επιγραφές και αγάλματα. Είναι η υλική απόδειξη μιας συλλογικής μνήμης, ενός κοινού «εμείς» που επιβίωσε μέσα από συγκρούσεις, νίκες, ήττες και συμβιβασμούς. Όμως, τα τελευταία χρόνια, η σχέση μας με τα μνημεία μοιάζει να έχει γίνει περισσότερο πολιτική παρά πολιτισμική. Το ερώτημα δεν είναι απλώς ποιος τα φροντίζει ή ποιος τα προστατεύει, αλλά βαθύτερα, σε ποιον ανήκουν.
Η πρόσφατη συζήτηση γύρω από το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη έφερε ξανά στην επιφάνεια αυτή τη σύγκρουση μνήμης και εξουσίας. Ο νόμος που ψηφίστηκε για την «προστασία» του, με αυστηρότερες ποινές για όποιον το προσβάλλει ή το χρησιμοποιεί ως χώρο διαμαρτυρίας, παρουσιάστηκε ως μέτρο σεβασμού. Όμως, ο σεβασμός δεν επιβάλλεται με νομοθεσία. Καλλιεργείται με την παιδεία. Όταν η πολιτεία επιχειρεί να περιφράξει τη μνήμη με ποινικούς φραγμούς, το αποτέλεσμα δεν είναι πάντοτε η προστασία, αλλά η αποξένωση.
Η ουσία βρίσκεται αλλού: τι ακριβώς προστατεύουμε; Το ίδιο το μνημείο ή το δικαίωμα των πολιτών να αναμετρώνται με το παρελθόν τους; Η συζήτηση για το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη δεν είναι ζήτημα αισθητικής ή ασφάλειας, αλλά δημοκρατίας. Γιατί ένα μνημείο που δεν μπορεί να γίνει σημείο αναφοράς, ακόμα και έντονου διαλόγου κάποιες φορές, παύει να είναι ζωντανό κομμάτι της κοινωνίας και μετατρέπεται σε άψυχο σκηνικό. Και αν τα μνημεία είναι σκηνικά, τότε οι πολίτες μετατρέπονται μάλλον σε θεατές.
Από την άλλη, η αλήθεια είναι πως κι εμείς ως κοινωνία συχνά αντιμετωπίζουμε τα μνημεία με αδιαφορία. Τα περνάμε βιαστικά, τα φωτογραφίζουμε για τουριστικούς λόγους, αλλά σπάνια στεκόμαστε να σκεφτούμε αυτό που αντιπροσωπεύουν. Η ασέβεια δεν εκδηλώνεται μόνο με πράξεις βανδαλισμού. Εκδηλώνεται τόσο με την αδιαφορία, όσο και με την απουσία νοήματος. Ίσως, λοιπόν, η φιλολογία γύρω από το μνημείο να είναι περισσότερο σύμπτωμα μιας βαθύτερης αποσύνδεσης παρά μια αφορμή πολιτικής αντιπαράθεσης.
Οι κυβερνήσεις, από την πλευρά τους, φαίνεται συχνά να νομοθετούν με βάση το momentum, το πολιτικό κλίμα της στιγμής. Ένα περιστατικό, μια εικόνα που εντρύφησε σε όλη την κοινωνική διαστρωμάτωση διαμέσου των κοινωνικών δικτύων, μια δημόσια πίεση. Και έτσι, αντί η νομοθεσία να εκφράζει την ανάγκη μιας ώριμης κοινωνίας, καταλήγει να λειτουργεί ως βαλβίδα εκτόνωσης. Το αποτέλεσμα είναι οι πολίτες να νιώθουν πως οι νόμοι γράφονται ερήμην τους, και τα ίδια τα μνημεία μετατρέπονται σε πεδίο συμβολικής σύγκρουσης. Εθνικής ταυτότητας από τη μία, κοινωνικής διαμαρτυρίας από την άλλη.
Αυτό όμως που πραγματικά κινδυνεύει δεν είναι τα μάρμαρα, είναι η κοινωνική ειρήνη. Όταν οι νόμοι αποκόπτουν τη δυνατότητα της έκφρασης, όταν το δικαίωμα στη διαδήλωση περιορίζεται στο όνομα της «τάξης», τότε το ίδιο το Σύνταγμα χάνει κάτι από τη ζωντάνια του. Το να επιτρέπει η εκάστοτε εξουσία στους πολίτες να εκφράζονται δεν είναι αδυναμία του κράτους· είναι η δύναμή του. Και η αληθινή τιμή προς τον «Άγνωστο Στρατιώτη» δεν είναι η σιωπή γύρω του, αλλά η συνέχιση εκείνης της συλλογικής αγωνίας για μια ελεύθερη κοινωνία.
Τα μνημεία, λοιπόν, ανήκουν σε όλους. Όχι γιατί το λέει ο νόμος, αλλά γιατί είναι καθρέφτης μας. Κι αν κάποτε σταματήσουμε να τα κοιτάμε, τότε δεν θα φταίει κανείς που τα προσέβαλε, αλλά εμείς που τα λησμονήσαμε.
Από τη στήλη "ΨΙΛΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ" στη ΡΟΔΙΑΚΗ
