Ανθρώπινη Μνήμη: Τύποι, λειτουργίες και στρατηγικές βελτίωσης της μάθηση, του Κώστα Καστανάκη

Ανθρώπινη Μνήμη: Τύποι, λειτουργίες και στρατηγικές βελτίωσης της μάθηση

Δυο σημαντικές τεχνικές για καλύτερα αποτελέσματα

Λίγες ημέρες πριν τη διεξαγωγή των εκπαιδευτικών εξετάσεων, θα συζητήσουμε ένα θέμα που καθορίζει σε μέγιστο βαθμό την επιτυχία των συμμετεχόντων, αλλά και την ποιότητα ζωής, όπως και τις επιδόσεις των ατόμων σε διάφορες καθημερινές και χρόνιες διεργασίες που συμμετέχουν. Η ανθρώπινη μνήμη, πολλές φορές μας εκπλήσσει με τα αποτελέσματά της. Υπάρχουν περιπτώσεις που  προσπαθούμε να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας ανεπιτυχώς κάτι το οποίο έχουμε διδαχθεί. Σε κάποιες άλλες πάλι δε θυμόμαστε πράγματα που έχουμε απομνημονεύσει ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις θυμόμαστε θέματα που θεωρούσαμε πως δεν είχαμε απομνημονεύσει.   Σε πόσους από εμάς έχει συμβεί σε περιόδους εξετάσεων να μην μπορούμε να ανακαλέσουμε μία απάντηση την οποία γνωρίζαμε πολύ καλά; Αυτά είναι ορισμένα από το παιχνίδια της μνήμης, τα οποία θα προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε ακολούθως. Στο παρόν άρθρο θα αναφερθούμε επιγραμματικά στην ανθρώπινη μνήμη ως μέσο μάθησης, αλλά και σε δύο μεθόδους που θα πρέπει να γνωρίζουν, ιδιαίτερα οι μαθητές και οι φοιτητές, πριν τις εκπαιδευτικές εξετάσεις. Για όσους επιθυμούν να εμβαθύνουν  παραθέτουμε στο τέλος του κειμένου τη βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε για τη σύνταξη του παρόντος άρθρου.

Η ανθρώπινη μνήμη είναι ένα πολυπλοκότατο σύστημα, που επιτρέπει την αποθήκευση, την ανάκληση και τη χρήση πληροφοριών. Οι ερευνητές έχουν καταλήξει σε τρία κύρια είδη μνήμης: την αισθητηριακή μνήμη, τη βραχυπρόθεσμη (ή εργασιακή) μνήμη και τη μακροπρόθεσμη μνήμη, η κάθε μία εκ των οποίων λειτουργεί με διαφορετικό τρόπο.

1. Αισθητηριακή Μνήμη: Η αισθητηριακή μνήμη αναφέρεται στη μνήμη που συνδέεται με τις αισθήσεις. Οι πληροφορίες που λαμβάνουμε από τις αισθήσεις μας διατηρούνται για μικρό χρονικό διάστημα, χωρίς να υποστούν σημαντική επεξεργασία. Για παράδειγμα, το όραμα μας παράγει μια εικόνα μνήμης που διαρκεί μόνο μερικά δευτερόλεπτα.
2. Βραχυπρόθεσμη ή Εργασιακή Μνήμη: Η βραχυπρόθεσμη ή εργασιακή μνήμη είναι εκείνη που χρησιμοποιούμε, για να κρατήσουμε πληροφορίες στο μυαλό μας για σύντομο χρονικό διάστημα, συνήθως μερικά δευτερόλεπτα έως λίγα λεπτά. Βραχυπρόθεσμη ή Εργασιακή Μνήμη (συνέχεια): Αυτός ο τύπος μνήμης έχει περιορισμένη χωρητικότητα. Συνήθως, μπορούμε να αποθηκεύσουμε περίπου 7 στοιχεία (+/- 2) ταυτόχρονα. Η εργασιακή μνήμη, μια έννοια που εισήγαγε ο Alan Baddeley, είναι μια εκτεταμένη έννοια της βραχυπρόθεσμης μνήμης και περιλαμβάνει την ικανότητα να διατηρούμε και να χειριζόμαστε πληροφορίες προσωρινά.
3. Μακροπρόθεσμη Μνήμη: Η μακροπρόθεσμη μνήμη είναι η ικανότητά μας να αποθηκεύουμε πληροφορίες για πολύ μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα, οι οποίες μπορεί να φτάσουν από λίγες ημέρες έως μια ολόκληρη ζωή. Η μακροπρόθεσμη μνήμη περιλαμβάνει την επίγνωση (γνώση που μπορούμε να επικοινωνήσουμε), τη διαδικαστική μνήμη (οι δεξιότητες που έχουμε αποκτήσει, όπως το πώς να κάνουμε ποδήλατο), και την πρωτόγονη μνήμη (αυτόματες αντιδράσεις και αίσθηση που διαμορφώνονται από προηγούμενες εμπειρίες). Η επίγνωση χωρίζεται περαιτέρω σε σημασιολογική μνήμη (γενικές γνώσεις και πληροφορίες), επεισοδιακή μνήμη (προσωπικές εμπειρίες) και αυτοβιογραφική μνήμη (συγκεκριμένες γεγονότα της ζωής μας).

Η λειτουργία της μνήμης συνδέεται με διάφορες διαδικασίες, περιλαμβανομένης της κωδικοποίησης (μετατροπή της πληροφορίας σε μια μορφή που μπορεί να αποθηκευτεί), της αποθήκευσης (διατήρηση της πληροφορίας με την πάροδο του χρόνου) και της ανάκλησης (ανακτώντας και χρησιμοποιώντας την αποθηκευμένη πληροφορία). Αυτές οι διαδικασίες επηρεάζονται από διάφορους παράγοντες, όπως την προσοχή, την επανάληψη, την οργάνωση της πληροφορίας, τη συναισθηματική κατάσταση και άλλα στοιχεία.

Κατανοώντας σε γενικές κατευθύνσεις πώς λειτουργεί η μνήμη, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε διάφορες τεχνικές για να βελτιώσουμε την αποδοτικότητα του διαβάσματος:

1. Επανάληψη και χρονικά διαστήματα: Η επανάληψη είναι κρίσιμη για τη μεταφορά πληροφοριών από τη βραχυπρόθεσμη στη μακροπρόθεσμη μνήμη. Η τεχνική του «spaced repetition», δηλαδή η επανάληψη της πληροφορίας σε αυξανόμενα χρονικά διαστήματα, έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα αποτελεσματική. Αναλυτικότερα, η μέθοδος spaced repetition λειτουργεί με την εφαρμογή αυξανόμενων διαστημάτων μεταξύ των επαναλήψεων της ίδιας πληροφορίας. Για παράδειγμα, αν ένας μαθητής - φοιτητής μελετάει ένα συγκεκριμένο θέμα, μπορεί να το επαναλάβει μετά από μια ημέρα, έπειτα μετά από δύο ημέρες, έπειτα μετά από τέσσερις ημέρες και ούτω καθεξής. Το καίριο στοιχείο είναι ότι η επόμενη επανάληψη πραγματοποιείται μόλις πριν η πληροφορία ξεχαστεί, δημιουργώντας έτσι ένα είδος «αποτύπωσης». Η τεχνική spaced repetition ενισχύει τη μνήμη, καθώς αποτρέπει να ξεχνάνε τις πληροφορίες. Όταν αυτές επαναλαμβάνονται την κατάλληλη στιγμή, ο εγκέφαλος ενισχύει τις νευρωνικές συνδέσεις που συνδέουν αυτές τις πληροφορίες, καθιστώντας την πρόσβαση σε αυτές πιο εύκολη και γρήγορη στο μέλλον. Η τεχνική αυτή είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική καθώς συμβαδίζει με τη φυσιολογία της μνήμης μας. Η επανάληψη είναι ένας θεμελιώδης μηχανισμός για την ενίσχυση των νευρωνικών συνδέσεων στον εγκέφαλο, και οι αυξανόμενες περίοδοι επαναλήψεων στην τεχνική spaced repetition βοηθούν στην καθιέρωση της πληροφορίας στη μακροπρόθεσμη μνήμη. Είναι ένας ιδιαίτερα ισχυρός μηχανισμός μάθησης που μπορεί να ενισχύσει την εκμάθηση και την απομνημόνευση πληροφοριών σε μια ποικιλία πεδίων, από την εκμάθηση γλωσσών έως την απόκτηση νέων ικανοτήτων.
2. Επεξεργασία της Πληροφορίας: Η βαθιά επεξεργασία της πληροφορίας π.χ. συνδέοντας τη νέα γνώση με την υπάρχουσα, μπορεί να βοηθήσει στην καλύτερη αποθήκευση των πληροφοριών.
3. Χρήση Οπτικών Αναπαραστάσεων: Οι οπτικές αναπαραστάσεις, όπως τα διαγράμματα, τα ιστογράμματα ή οι οπτικές ιστορίες, μπορούν να βοηθήσουν τον εγκέφαλο να οργανώσει και να αποθηκεύσει πληροφορίες πιο αποτελεσματικά.
4. Εφαρμογή της Διδασκαλίας: Η διδασκαλία ή η εξήγηση της πληροφορίας σε κάποιον άλλον είναι μια ισχυρή τεχνική που βοηθά στην κατανόηση και την απομνημόνευση. Όταν εξηγούμε κάτι σε κάποιον άλλον, όχι μόνο επαναλαμβάνουμε την πληροφορία, αλλά επίσης την οργανώνουμε και την επεξεργαζόμαστε βαθύτερα.
5. Εφαρμογή Τεχνικών Μνήμης: Υπάρχουν διάφορες τεχνικές μνήμης, όπως η Μέθοδος Loci κ.ά. που ενισχύουν την απομνημόνευση μέσω της σύνδεσης της πληροφορίας με γνώριμες τοποθεσίες ή εικόνες.

Παράδειγμα της μεθόδου : Ας πούμε ότι θέλετε να θυμηθείτε μια λίστα αγορών: μήλα, ψωμί, γάλα, αυγά και τυρί.

• Φανταστείτε ένα γνώριμο μέρος π.χ. το σπίτι σας.
• Τοποθετήστε κάθε αντικείμενο σε διάφορα σημεία στο σπίτι σας. Μπορείτε να φανταστείτε τα μήλα να είναι στην είσοδο, το ψωμί στο σαλόνι, το γάλα στην κουζίνα, τα αυγά στο μπάνιο και το τυρί στο υπνοδωμάτιό σας.
• Κάντε τις εικόνες όσο το δυνατόν πιο ζωντανές. Ίσως τα μήλα να πέφτουν από τον ουρανό καθώς ανοίγετε την πόρτα, το ψωμί να είναι τεράστιο και να καταλαμβάνει όλο το σαλόνι, το γάλα να κυλά από τους νεροχύτες της κουζίνας, τα αυγά να είναι χρωματιστά και να πετούν γύρω από το μπάνιο και το τυρί να είναι τόσο μεγάλο που καλύπτει το κρεβάτι σας.
• Όταν θέλετε να θυμηθείτε τη λίστα, απλά "περπατήστε" μέσα στο σπίτι σας, στο μυαλό σας και δείτε τι έχετε τοποθετήσει σε κάθε δωμάτιο. Αυτή η μέθοδος λειτουργεί επειδή το ανθρώπινο μυαλό είναι πολύ καλό στην απομνημόνευση τόπων και εικόνων. Όταν συνδέουμε την πληροφορία που προσπαθούμε να θυμηθούμε με γνώριμους τόπους και ζωντανές εικόνες, το μυαλό μας μπορεί να θυμηθεί πιο εύκολα την πληροφορία. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η μέθοδος Loci απαιτεί πρακτική. Αρχικά, μπορεί να σας φαίνεται δύσκολο να δημιουργείτε ζωηρές εικόνες και να τις συνδέετε με διάφορα loci, αλλά με την πάροδο του χρόνου και την εξάσκηση, θα γίνει πιο εύκολο.

1. Πρακτική Εφαρμογή: Η εφαρμογή της γνώσης μέσω της πρακτικής μπορεί να βοηθήσει στην αποθήκευση και την ανάκληση πληροφοριών. Αυτό είναι ιδιαίτερα χρήσιμο στην εκμάθηση νέων δεξιοτήτων ή στην εφαρμογή περίπλοκων θεωρητικών ιδεών.
2. Διατήρηση Υγιούς Τρόπου Ζωής: Η καλή υγεία, η φυσική άσκηση, ο υγιεινός ύπνος και μια ισορροπημένη διατροφή είναι σημαντικοί παράγοντες για την προώθηση της αποδοτικής μνήμης. Οι έρευνες έχουν δείξει ότι οι ανεπαρκείς ώρες ύπνου και η χρόνια κατάθλιψη μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά τη μνήμη. Επίσης, οι τροφές πλούσιες σε αντιοξειδωτικά, όπως τα φρούτα και τα λαχανικά, μπορούν να βοηθήσουν στην υποστήριξη της εγκεφαλικής λειτουργίας.
3. Παύση και Αναθεώρηση: Μετά από κάθε σημαντική περίοδο διαβάσματος, πάρτε λίγο χρόνο, για να σταματήσετε και να αξιολογήσετε αυτό που μόλις μάθατε. Αυτή η πρακτική ενδέχεται να σας βοηθήσει να ενισχύσετε την κατανόηση και την απομνημόνευση της πληροφορίας.

Συνοψίζοντας, η κατανόηση των διάφορων τύπων της ανθρώπινης μνήμης και η εφαρμογή των τεχνικών που επιτείνουν την αποδοτικότητα της κωδικοποίησης, της αποθήκευσης και της ανάκλησης των πληροφοριών, μπορούν να αποτελέσουν πολύτιμο εργαλείο για τη βελτίωση της εκμάθησης και της απόδοσης στην εκπαίδευση και την καθημερινή ζωή.

Οι τεχνικές που αναφέρθηκαν, όπως η επανάληψη, η επεξεργασία της πληροφορίας, η χρήση οπτικών αναπαραστάσεων, η διδασκαλία, η χρήση τεχνικών μνήμης, η πρακτική εφαρμογή, η διατήρηση υγιούς τρόπου ζωής και η παύση και αναθεώρηση μετά από περιόδους μελέτης, μπορούν να συνδυαστούν για τη δημιουργία μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης της μάθησης, που είναι προσαρμοσμένη στην εξέλιξη και τη λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου.

Ακολούθως, παραθέτουμε βιβλιογραφικές αναφορές για όσους επιθυμούν την περαιτέρω μελέτη της ανθρώπινης μνήμης:

1. Baddeley, A. (2000). The episodic buffer: a new component of working memory? Trends in cognitive sciences, 4(11), 417-423.
2. Eichenbaum, H., & Cohen, N. J. (2001). From Conditioning to Conscious Recollection: Memory systems of the brain. Oxford University Press.
3. Tulving, E. (2002). Episodic memory: From mind to brain. Annual review of psychology, 53(1), 1-25.
4. Squire, L. R., & Wixted, J. T. (2011). The cognitive neuroscience of human memory since H.M. Annual review of neuroscience, 34, 259-288.
5. Schacter, D. L., & Addis, D. R. (2007). The cognitive neuroscience of constructive memory: remembering the past and imagining the future. Philosophical transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological sciences, 362(1481), 773-786.