Το άρθρο που ακολουθεί εντάσσεται στο πλαίσιο της απαραίτητης ενημέρωσης του κοινού σχετικά με τα κυριότερα σημεία μιας εκτεταμένης μελέτης που δημοσιεύθηκε πρόσφατα από το επιστημονικό προσωπικό του Υδροβιολογικού Σταθμού Ρόδου (ΥΣΡ) του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσιών Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ) σε διεθνή περιοδικό και αφορά στους εκβρασμούς θαλάσσιων χελωνών στη Ρόδο από το 1984 έως το 2011. [Increase of sea turtles stranding records in Rhodes Island (eastern Mediterranean Sea): update of a long-term survey. Journal of the Marine Biological Association UK, 93(7): 1991-2002, 2013.]
ΑΥΞΗΣΗ ΑΝΑΦΟΡΩΝ ΤΩΝ ΕΚΒΡΑΣΜΩΝ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΧΕΛΩΝΩΝ ΣΤΗ ΡΟΔΟ: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΜΙΑΣ ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΗΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ
Μαρία Corsini-Φωκά*, Γεράσιμος Κονδυλάτος, Ηλίας Σαντορινιός, Ανδρέας Σιούλας
Επικοινωνία: Μαρία Corsini-Φωκά, mcorsini@hcmr.gr
Ελληνικό Κέντρο Θαλασσιών Ερευνών, Υδροβιολογικός Σταθμός Ρόδου
Ενυδρείο Ρόδου
ΕΛΚΕΘΕ
ΘΑΛΑΣΣΙΕΣ ΧΕΛΩΝΕΣ ΣΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΘΑΛΑΣΣΕΣ, ΑΠΕΙΛΕΣ, ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ
Τρία είδη θαλάσσιων χελωνών, η Caretta caretta (Καρέττα), η Chelonia mydas (Πράσινη χελώνα) και η Dermochelys coriacea (Δερματοχελώνα) συναντιούνται στις ελληνικές θάλασσες όπως και στην υπόλοιπη Μεσόγειο. Η Καρέττα συναντάται σε όλη τη λεκάνη, η Πράσινη χελώνα έχει έντονη παρουσία στην Ανατολική Μεσόγειο, ενώ η Δερματοχελώνα θεωρείται ως επισκέπτης από τον Ατλαντικό Ωκεανό. Στην Ελλάδα η Καρέττα είναι το πιο άφθονο είδος, η Πράσινη χελώνα δεν είναι πολύ κοινή, η Δερματοχελώνα είναι πολύ σπάνια. Οι σημαντικότερες περιοχές ωοτοκίας για τη Καρέττα βρίσκονται στην Ελλάδα (η χώρα μας, μάλιστα, συγκεντρώνει το μεγαλύτερο ποσοστό περιοχών ωοτοκίας της Μεσογείου), καθώς και στη Τουρκία, Κύπρο και Λιβύη, ενώ για τη Πράσινη χελώνα είναι κυρίως στην Νοτιοανατολική Τουρκία, Κύπρο και Συρία. Στη Ρόδο, υπάρχουν περιοχές τακτικής και περιστασιακής ωοτοκίας της Καρέττα, ενώ δεν υπάρχουν αναφορές για την Πράσινη χελώνα.
Νεογέννητα «ροδίτικα» άτομα Caretta caretta, έτοιμα να αντιμετωπίσουν το μεγάλο τους θαλασσινό ταξίδι. (Corsini_Foka – Φωτογραφία Αρχείου ΥΣΡ)
Η εκμετάλλευση των θαλάσσιων χώρων από τον άνθρωπο, όπως οι αλιευτικές δραστηριότητες, οι θαλάσσιες μεταφορές και συγκοινωνίες, η τουριστική χρήση των παραλιών ωοτοκίας και η ρύπανση της θάλασσας από απόβλητα και απορρίμματα συχνά έχουν αρνητική, άμεση ή έμμεση, επίδραση στις θαλάσσιες χελώνες και τους πληθυσμούς τους. Σύμφωνα με τη Κόκκινη Λίστα της Διεθνούς Ένωσης Προστασίας της Φύσης (www.iucnredlist.org), η Caretta caretta και η Chelonia mydas είναι Απειλούμενα Είδη, ενώ η Dermochelys coriacea απειλείται σοβαρά με εξαφάνιση. Και τα τρία είδη προστατεύονται από την Εθνική νομοθεσία και τους διεθνείς κανονισμούς και συμβάσεις.
Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΤΩΝ ΕΚΒΡΑΣΜΩΝ
Παρόλο που οι εκβρασμοί των χελωνών εξαρτώνται από πολλές παραμέτρους όπως τη φυσική θνησιμότητα, την αλληλεπίδραση με ανθρώπινες δραστηριότητες, τα ρεύματα, τις παλίρροιες, τους επικρατούντες ανέμους, η συνεχής καταγραφή τους παρέχει χρήσιμες πληροφορίες για πολλά θέματα: οι αναφορές δείχνουν την αυξητική ή μη τάση του αριθμού τους, συμβάλλουν στην ποσοτικοποίηση του αντίκτυπου των ανθρώπινων δραστηριοτήτων και δράσεων στους πληθυσμούς των χελωνών και εμπλουτίζουν τις γνώσεις σχετικά με τη βιολογία και τη χωρική και χρονική κατανομή των ειδών.
Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ
Ενυδρείο Ρόδου – Το κτήριο
Η Ρόδος βρίσκεται σε μια θαλάσσια περιοχή με υποτροπικό χαρακτήρα που επηρεάζεται σημαντικά από υδρολογικά χαρακτηριστικά. Οι ακτές, περίπου 220 Km μήκους (1.4% του συνολικού μήκους των ακτών της χώρας) ποικίλουν από αμμώδεις έως χαλικώδεις και βραχώδεις, ενώ εκτίθενται σε ανέμους διαφορετικών κατευθύνσεων και ταχυτήτων, ανάλογα με την εποχή και άλλους παράγοντες.
Ο πληθυσμός του νησιού αυξήθηκε από 88.000 το 1981 σε περίπου 115.000 άτομα το 2011 (ΕΛ.ΣΤΑΤ.). Ο τουρισμός και οι σχετικές δραστηριότητες (χερσαίες και θαλάσσιες), αναπτύχθηκαν ιστορικά στο βόρειο τρίγωνο και επεκτάθηκαν τα τελευταία χρόνια σε άλλες περιοχές, συμβάλλοντας στην επιτάχυνση της αλλοίωσης του φυσικού περιβάλλοντος. Οι αφίξεις τουριστών, από περίπου 720.000 το 1980, ξεπέρασαν τις 1.700.000 το 2011 (ΕΛ.ΣΤΑΤ.). Η Ρόδος βρίσκεται επίσης κατά μήκος της διαδρομής έντονης θαλάσσιας κυκλοφορίας (εμπορικά και επιβατικά πλοία, τάνκερ, κρουαζιερόπλοια, σκάφη αναψυχής).
Στο νησί και στην γύρω περιοχή η αλιεία πραγματοποιείται κυρίως στα παράκτια νερά και είναι γενικά περιορισμένη, εξ αιτίας του ότι ο αριθμός των ειδών εμπορικής αξίας είναι ελάχιστος και η αφθονία τους μικρή. Διάφορες μέθοδοι αλιείας (δίκτυα, βιντζότρατες, μηχανότρατες, παραγάδια, γρι-γρι, και άλλες) εφαρμόζονται, σύμφωνα με τη νομοθεσία και τους διεθνείς κανονισμούς.
ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ
Από τις αρχές της δεκαετίας του ’80, ο ΥΣΡ συμμετέχει στο Εθνικό δίκτυο εκβρασμών θαλάσσιων χελωνών που δημιουργήθηκε από το Σύλλογο για την Προστασία της Θαλάσσιας Χελώνας «Αρχέλων» και η δράση αυτή πραγματοποιείται σε στενή συνεργασία με το Κεντρικό Λιμεναρχείο Ρόδου.
Μετά από τον εντοπισμό της θαλάσσιας χελώνας στο σημείο εκβρασμού της, γίνεται η αναγνώριση του είδους και του φύλου, η μέτρηση του καμπύλου μήκους και πλάτους του κελύφους, σημειώνεται η κατάσταση του ζώου (νεκρό ή ζωντανό), και, ανάλογα με το περιστατικό, η παρουσία τραύματος/των και η θέση τους στο σώμα, καθώς και η ύπαρξη αλιευτικών εργαλείων (πετονιές, αγκίστρια, δίκτυα) ή άλλων υλικών και ουσιών. Εάν το ζώο είναι υγιές, μαρκάρεται με ειδικό σήμα και απελευθερώνεται. Εάν η χελώνα είναι τραυματισμένη ή αδύναμη, μεταφέρεται στον ΥΣΡ προκειμένου να της παραχθούν οι πρώτες βοήθειες υπό κτηνιατρική επίβλεψη. Μερικά άτομα περιθάλφθηκαν στον ΥΣΡ. Στις βαριές περιπτώσεις τραυματισμού, χρειάστηκε η αποστολή των ατόμων στο εξειδικευμένο Κέντρο Διάσωσης Θαλάσσιων Χελωνών του «Αρχέλων», στη Γλυφάδα. Πολλές φορές η περίθαλψη, που μπορεί να διαρκέσει και μήνες, ήταν επιτυχής, επιτρέποντας στη συνέχεια την απελευθέρωση των χελωνών στο φυσικό τους περιβάλλον.
Άτομο χελώνας μπλεγμένο σε πετονιές και ακρωτηριασμένο. – Corsini – Foka Φωτογραφία Αρχείου ΥΣΡ
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Ετήσια καταγραφή εκβρασμών θαλάσσιων χελωνών στη Ρόδο (Corsini Foka Αρχείο ΥΣΡ)
Συνολικά, από το 1984 έως το 2011, αναφέρθηκαν στις ακτές της Ρόδου 209 εκβρασμοί, από τους οποίους 152 ήταν Caretta caretta (110 άτομα νεκρά), 42 Chelonia mydas (15 νεκρά), και τα υπόλοιπα 15 μη αναγνωρισμένα άτομα. Οι εκβρασμοί της C. mydas ήταν 22% του συνολικού αριθμού αναγνωρισμένων ατόμων, πολύ μεγαλύτερο από αυτό που παρατηρείται σε εθνικό επίπεδο (7%). Αυτό μάλλον οφείλεται στη γειτνίαση των Μεσογειακών ακτών της Τουρκίας όπου η Πράσινη χελώνα είναι κοινή και αναπαράγεται, καθώς και στον υποτροπικό χαρακτήρα της περιοχής που πιθανόν ευνοεί την συχνότερη παρουσία του είδους σε σύγκριση με άλλες περιοχές του Αιγαίου.
Η εξέλιξη των εκβρασμών θαλάσσιων χελωνών στη Ρόδο – 1984 – 2011 (Corsini_Foka – Αρχείο ΥΣΡ)
Το μέγεθος των εκβρασμένων χελωνών
Οι μεγαλύτερες Πράσινες Χελώνες (Chelonia mydas) που εκβράσθηκαν στην Ελλάδα, βρέθηκαν στη Ρόδο, ζωντανές (Μήκος κελύφους 97 cm)Corsini_Foka – Αρχείο ΥΣΡ
Το μήκος της Καρέττα διακυμάνθηκε από νεογέννητα έως νεαρά και ενήλικα άτομα (4.1-100cm), με μέσο όρο 59.3cm, και ο μεγαλύτερος αριθμός εκβρασμών αφορούσε άτομα με μήκος μεγαλύτερο από 60cm. Το μήκος της Πράσινης χελώνας διακυμάνθηκε από 8 έως 97cm, με μέσο όρο τα 41 cm, δηλαδή μικρότερο από την Καρέττα. Εκβρασμοί μικρών και νεαρών Πράσινων χελωνών είναι συνηθισμένοι, υποδεικνύοντας ότι η περιοχή αποτελεί κατάλληλο πεδίο διατροφής για την ανάπτυξή τους. Σημειωτέον είναι ότι, σε αντίθεση με το παρελθόν, από το 2000 άρχισαν να εμφανίζονται μεγαλύτερα άτομα της Πράσινης χελώνας, μεταξύ των οποίων και τα μεγαλύτερα που παρατηρήθηκαν ποτέ στη χώρα.
Περιοχές και εποχές εκβρασμού
Γενικά, ο αριθμός των εκβρασμών ήταν μεγαλύτερος στις δυτικές ακτές σε σύγκριση με τις ανατολικές, ειδικά για την Καρέττα (τα περισσότερα νεκρά). Σε αυτό το αποτέλεσμα συμβάλλουν πιθανώς και οι βόρειοι και βορειοδυτικοί άνεμοι που γενικά επικρατούν εκεί, αλλά και οι ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως η αλιεία, μιας που η περιοχή είναι γνωστό αλιευτικό πεδίο.
Εκβρασμοί της Καρέττα αναφέρθηκαν σε όλες τις εποχές, με μεγαλύτερο αριθμό το καλοκαίρι. Αυτό δείχνει την ύπαρξη μόνιμου πληθυσμού του είδους στα παράκτια νερά, τα οποία προσφέρουν κατάλληλες συνθήκες για τη μεγαλύτερη συγκέντρωσή τους κατά τους θερινούς μήνες. Αντιθέτως, για την Πράσινη χελώνα παρατηρήθηκε μεγαλύτερος αριθμός εκβρασμών το χειμώνα και μικρότερος την άνοιξη, μια εποχή που μάλλον δεν ευνοεί την παραμονή της στην περιοχή.
Η κατάσταση των εκβρασμένων θαλάσσιων χελωνών
Η πλειοψηφία των ατόμων Καρέττα ήταν νεκρά άτομα (72%), τα περισσότερα μεγάλου μεγέθους και μεγαλύτερα από τα αναβρισκόμενα ζωντανά. Παρόμοιο αποτέλεσμα παρατηρήθηκε στη Βόρεια Αδριατική της Ιταλίας καθώς και στη Νότια Ισπανία. Με βάση τη βιβλιογραφία, στα Ελληνικά νερά ήταν κυρίως οι βιντζότρατες που είχαν σοβαρό αντίκτυπο στις μεγάλες χελώνες οι οποίες κολυμπούν κοντά στις ακτές. Πιθανόν, η αλιεία με βιντζότρατα, πριν την απαγόρευσή της το 2010 (Κανονισμός ΕΚ 1967/2006), απειλούσε σοβαρά τις χελώνες και στην ευρύτερη περιοχή της μελέτης μας, τουλάχιστον κατά την περίοδο της νόμιμης αλιείας, εκτός δηλαδή της άνοιξης και του καλοκαιριού.
Αντιθέτως, η πλειοψηφία των Πράσινων χελωνών εκβράσθηκαν ζωντανές. Αυτό μάλλον οφείλεται στο μικρότερο μέγεθός τους, που επηρεάζεται λιγότερο από την ανθρώπινη δραστηριότητα, καθώς και από τη διαφορετική χρήση των παράκτιων νερών από το είδος αυτό.
Η παρουσία βαθέως τραύματος στο κρανίο αναφέρθηκε στο 11% των περιπτώσεων και των δυο ειδών, C. caretta και C. mydas, αποδεικνύοντας ότι η γνωστή σε όλους πράξη των αλιέων να πληγώνουν σκόπιμα τις χελώνες, όταν μπλέκονται στα δίκτυα τους ή σε άλλα εργαλεία, εφαρμόζεται ευρέως στην περιοχή. Αλιευτικά εργαλεία (αγκίστρια, πετονιές, δίκτυα) παρατηρήθηκαν στο 11% των ατόμων Καρέττα και στο 14% των Πράσινων χελωνών και έδειξε ότι ο μεγαλύτερος αντίκτυπος οφειλόταν σε παραγάδια που συλλαμβάνουν ροφούς και μεγάλα σαργοειδή. Αρκετές χελώνες είχαν βαθιά κοψίματα στο κέλυφος, μάλλον εξ αιτίας σύγκρουσης με σκάφη, ή στο ύψος των μασχαλών, πιθανόν εξ αιτίας μπλεξίματος σε δίκτυα ή παραγάδια. Άλλες ζωντανές χελώνες ήταν αδύναμες, αλλά δεν έφεραν, όπως και οι περισσότερες νεκρές, εξωτερικά τραύματα ή αγκίστρια, πετονιές, δίκτυα. Αυτά τα άτομα συχνά έχουν καταπιεί αγκίστρια ή άλλα αντικείμενα τα οποία έχουν ήδη προχωρήσει στο πεπτικό σύστημα, προκαλώντας εσωτερικά τραύματα, αιμορραγίες, μολύνσεις και διαταραχές, ενώ υπάρχουν περιπτώσεις που μπορεί άλλα άτομα να έχουν μείνει μπλεγμένα για μεγάλο χρονικό διάστημα σε δίκτυα, ενώ άλλα μπορεί να έχουν πάθει ζημιές από φυσικά ή παθολογικά αίτια.
Αυξητική τάση των ετήσιων αναφορών εκβρασμού
Η αυξητική γραμμική τάση των συνολικών αναφορών εκβρασμών που παρατηρήθηκε στο παρελθόν, μετατράπηκε σε εκθετική τάση τα πρόσφατα χρόνια, εξ αιτίας της φανερής αύξησης των νεκρών ατόμων.
Η περίοδος 2004-2011 παρουσίασε πάνω από το 50% του συνόλου των εκβρασμών που καταγράφηκαν στα 30 χρόνια παρακολούθησης! Με βάση τη βιβλιογραφία, μόνο το 7-13% των χελωνών που πεθαίνουν στη θάλασσα φτάνει μέχρι την ακτή. Αυτό σημαίνει ότι οι 93 νεκρές χελώνες που καταγράφηκαν την ίδια περίοδο αντιστοιχούν σε μια θνησιμότητα μεταξύ 700 και 1300 ατόμων στην ανοικτή θάλασσα!
Παράλληλα με την βελτίωση του δικτύου εντοπισμού των εκβρασμών και την ευαισθητοποίηση του κοινού για την προστασία τέτοιων απειλούμενων ζώων, και άλλοι παράγοντες θα πρέπει να ληφθούν υπόψη σχετικά με την αύξηση των αναφορών. Η εντατικοποίηση της θαλάσσιας κίνησης και η άνοδος του τουριστικού πληθυσμού και των σχετικών δραστηριοτήτων μπορεί επίσης να συνδέονται με την μεγαλύτερη πιθανότητα ατυχημάτων και απειλών για τα ζώα που πλησιάζουν τις ακτές, ειδικά το καλοκαίρι. Δεν είναι τυχαίο ότι ο μεγαλύτερος αριθμός εκβρασμών (29) παρατηρήθηκε το 2011, έτος που το νησί παρουσίασε έξαρση επισκεπτών. Επίσης, οι κλιματικές αλλαγές, η επιμήκυνση της θερινής εποχής καθώς και η άνοδος της θερμοκρασίας του νερού της Μεσογείου (κυρίως της Ανατολικής Μεσογείου), συμβάλλουν στην αύξηση των ανθρώπινων παράκτιων δραστηριοτήτων με αποτέλεσμα να αυξάνει η πιθανότητα ατυχήματος για τις χελώνες. Και φυσικά, θα πρέπει να αξιολογηθούν επίσης οι πιθανές συνέπειες παράνομων αλιευτικών δραστηριοτήτων που πραγματοποιούνται με απαγορευμένες μεθόδους και σε απαγορευμένα βάθη και εποχές.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η μακρόχρονη συλλογή δεδομένων που πραγματοποιήθηκε από τον ΥΣΡ, δείχνει ότι μια προσεχτική παρακολούθηση των εκβρασμών σε περιορισμένο μήκος των Ελληνικών ακτών μπορεί να συμβάλει στην απόκτηση χρήσιμων και αντιπροσωπευτικών ενδείξεων σχετικά με την εξέλιξη των εκβρασμών σε επίπεδο υψηλότερο από το τοπικό, προσθέτοντας επίσης ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την κατανομή των ειδών και τον αντίκτυπο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στους πληθυσμούς τους. Είναι αρκετά εντυπωσιακό να παρατηρήσει κανείς ότι μερικά αποτελέσματα, παρόλο που αποκτήθηκαν από ένα αριθμό αναφορών σχετικά χαμηλό, πλησίασαν, ως πιστή μικρογραφία, τα αποτελέσματα που συγκεντρώθηκαν από ολόκληρη την Ελλάδα (www.archelon.gr) και τις άλλες χώρες της Μεσογείου.
Η μεγάλη αύξηση των εκβρασμών στη Ρόδο μαρτυρεί τις αβέβαιες συνθήκες διαβίωσης των πληθυσμών των δυο ειδών στην περιοχή και αποδεικνύει ότι οι ανθρώπινες δραστηριότητες βλάπτουν σοβαρά κυρίως άτομα Καρέττα μεγάλου μεγέθους, τα οποία συχνάζουν στα ρηχά νερά.
Η ευαισθητοποίηση του κοινού σχετικά με την προστασία των απειλούμενων ζώων είναι ευρέως διαδεδομένη. Η μελέτη όμως φανερώνει ότι οι κατηγορίες του ανθρώπινου πληθυσμού που εκμεταλλεύονται απεριόριστα τους θαλάσσιους βιολογικούς πόρους και χώρους παρουσιάζουν έλλειψη μόρφωσης, ενημέρωσης και σεβασμού προς το θαλάσσιο περιβάλλον και τους κάτοικούς τους: η δραστηριοποίηση όλων μας με σκοπό την αποκατάσταση της έλλειψης αυτής είναι μια άμεση και ύψιστης σημασίας ανάγκη. Επίσης, ο έλεγχος των αλιευτικών και των άλλων ανθρώπινων δραστηριοτήτων στις παράκτιες περιοχές χρειάζεται εντατικοποίηση, συνοδευόμενος πάντα από αυστηρή και στενή εφαρμογή των Νόμων.
Σημείωση
Το 2012 αναφέρθηκαν 21 εκβρασμοί: 17 άτομα Caretta caretta (14 νεκρά), 4 άτομα Chelonia mydas (3 νεκρά). Το 2013, αναφέρθηκαν μέχρι σήμερα 10 εκβρασμοί: 8 άτομα Caretta caretta (7 νεκρά) και 2 νεκρά άτομα Chelonia mydas.
