Το προσφυγικό πρόβλημα και η επιρροή στο τουριστικό τοπίο της Ελλάδας, του Αγαπητού Ξάνθη

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ

ΤΜΗΜΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ “MARE NOSTRUM VII”

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΘΕΜΑ:

ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ

ΚΑΙ Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΣΤΟ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ

ΑΓΑΠΗΤΟΣ ΞΑΝΘΗΣ

ΔΡ. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ

Μάιος 2016

1. Το διεθνές περιβάλλον

Σήμερα ο κόσμος βρίσκεται σε μια διαρκή κρίση. Παλαιοτέρα οι κρίσεις είχαν συγκεκριμένο περίγραμμα και βασιζόντουσαν κυρίως στις οικονομικές διακυμάνσεις. Μετά εμφανίστηκαν οι περιβαλλοντικές με το πλήθος ρυπάνσεων και άναρχης ανάπτυξης που ώθησαν το δομημένο και φυσικό περιβάλλον σε μια μεγεθυντική διάσταση χωρίς μέτρο και όρια και με άμεσο κίνδυνο να εξαντληθούν οι πόροι  διαβίωσης για τις επόμενες γενιές. Ουσιαστικά η αειφόρος ανάπτυξη έμεινε στις εξαγγελίες των διεθνών συναντήσεων, παρά τις λελογισμένες επιθυμίες των αναπτυσσόμενων χωρών να παραμείνουν σε μια ελεγχόμενη κατάσταση στην παγκόσμια δύνη της ανάπτυξης που ξεκίνησε από τις αρχές του ‘70. 

Οι διαδοχικές κρίσεις μπορούν αποτυπωθούν στο γνωστό διάγραμμα των «κυμάτων» στην παγκόσμια ιστορία του  Nikolai Kondratieff  (1920), όπου εμφανίζονται ανά 40-50 χρόνια σε μια σχέση άνθηση-ύφεση-άνθηση.   

Σύμφωνα με Kondratiev, κάθε κύκλος έχει μια αυξανόμενη και φθίνουσα φάση.   Η  δυναμική των κύκλων (που ονομάζονται: Κ- cycles) και της αρχής των διακυμάνσεων είναι βασισμένα στο μηχανισμό της συσσώρευση, της συγκέντρωσης, της διασποράς, και της υποτίμησης του κεφαλαίου ως βασικός παράγοντας της ανάπτυξης της καπιταλιστικής οικονομίας της αγοράς. Αυτή η ανεξέλεγκτη ροή του κεφαλαίου βασίστηκε στην υπερκατανάλωση και στην ανάγκη της συντριβής των εδαφικών ορίων ώστε η ροή αυτή να βρίσκει διεξόδους για να διατηρείται πάση θυσία[1]. 
Το εδαφικό σύνορο σήμερα είναι διαπερατό. Όχι μόνο κανείς δεν μπορεί να ελέγξει με μεθοριακά φυλάκια ή με κάποιο τείχος το Διάστημα ή τα κύματα που μεταδίδουν μηνύματα στην τηλεόραση, το ραδιόφωνο, το Διαδίκτυο, αλλά για  τα χημικά ή τα βιολογικά όπλα δεν χρειάζεται να περάσουν σύνορα για να ενεργοποιηθούν[2].                                                               Το διεθνές σύστημα  βρίσκεται σε αναβρασμό και μια πολυποίκιλη αστάθεια.  

Μετά την εποχή του  Ψυχρού Πόλεμου η «ισορροπία τρόμου» ανετράπη. Ζούμε σ΄ ένα διχασμένο κόσμο με πολλά περιφερειακά πρόβλημα.

Στη αρχή το προνεωτερικό σύστημα ήταν γεμάτο χάος, το όποιο προηγήθηκε του κράτους και ήταν μεταγενέστερο των αυτοκρατοριών. Το 1648 γεννιέται ο νεωτεριστική εποχή με τη Συνθήκη της Βεστφαλίας. Η μετα-νεωτεριστική Ευρώπη δημιουργήθηκε με τις διάφορες συνθήκες. Η πρώτη από αυτές η Συνθήκη της Ρώμης (1957), ήταν αποτέλεσμα των προσπαθειών του νεωτεριστικού συστήματος να εξεύρει μια διαφυγή από την κατάρριψη της ισορροπίας δυνάμεων που εκφράστηκε από τους δυο παγκόσμιους πόλεμους και την επιδίωξη υπερ-εθνικών οντοτήτων πέρα από το κράτος –έθνος. Οι ακόλουθες Συνθήκες δεν βασίστηκαν στην ισορροπία δυνάμεων, ούτε δίνει έμφαση στην κυριαρχία ή στον διαχωρισμό μεταξύ εσωτερικών και εξωτερικών θεμάτων [3].

Η Ε.Ε που αποτελεί το νέο πολιτικό ανεπτυγμένο σύστημα, βασισμένο στον πλουραλισμό και στον πολυκεντρικό χαρακτήρα εδραιωμένο στην διατήρηση της εθνικής ποικιλομορφίας. Είναι ένα θεσμικό υπόδειγμα που ανταποκρίνεται στις σύνθετες παγκόσμιες διεργασίες μέσα από την πολυμορφία (multi-actor) και το πολυεπίπεδο (multi-level) συνεπάγοντας μια από κοινού δράση των μελών της Ένωσης στο πνεύμα της συνεργασίας, του consensus, επιδιώκοντας μια  εδαφική-οικονομική συνοχή με απώτερο στόχο τη πολική ενοποίηση [4].  

Ο άνθρωπος της «παγκόσμιας καθημερινής ζωής» στον 21^ο αιώνα φαίνεται να γίνεται ημέρα με την ημέρα όλο και περισσότερο μιγάς. Θα μπορεί να διαλέγει ταυτότητες και ιδεολογίες, αξίες και ιδανικά μέσα από την πληθώρα που θα του προσφέρει η παγκόσμια υπεραγορά του πολιτισμού [5].     

Ο κόσμος βρίσκεται σ’ ένα σταυροδρόμι διεθνών ανακατατάξεων. Νέες περιφερειακές δυνάμεις εμφανίζονται και νέες χώρες, όπως οι  BRICS ο οποίος είναι ένας διεθνής πολιτικός οργανισμός των κορυφαίων αναδυόμενων αγορών, που αποτελείται από πέντε χώρες: τη Βραζιλία, τη Ρωσία, την Ινδία, τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας και τη Νότια Αφρική.  Ο όρος προέρχεται από τα αρχικά γράμματα των ονομάτων των χωρών, (Brazil, Russia, India, China, and South Africa). Σε αυτό το ρευστό τοπίο κάθε χώρα προσπαθεί να προσδιοριστεί σ΄  ένα περιβάλλον που αλλάζει καθημερινά και κυρίως οι συμμαχίες μεταβάλλονται ανάλογα με τα συμφέροντα.

Όμως υπάρχουν περιοχές του πλανήτη που παραμένουν «καυστικές» λόγω των ενεργειακών αποθεμάτων και της πλούσιας γεωοικονομικής σημασίας των. Το «τρίγωνο της κρίσης» (Μεσόγειο-Κασπία-Περσικός) αποτελεί επίκεντρο διαρκών διενέξεων και ανακατατάξεων αποτελώντας το κύριο κόμβο της ενεργειακής ασφάλειας του κόσμου, ενώ παράλληλα καθιστούν την περιοχή υψίστης γεωπολιτικής ιδιότητας. Εμπεριέχει όλα τα συμφέροντα της κυριαρχίας των μεγάλων και των περιφερειακών δυνάμεων σε ένα Παίγνιο που κρύβει ένα ανοιχτό πόλεμο: βλέπε Συρία, ένα πόλεμο της αυτοδιάθεσης των Κούρδων, ένα πόλεμο που ξεκίνησε στο Ιράκ από το 2003 και ακόμη συνεχίζεται, μια επιβλητική διάθεση παρουσίας της Τουρκίας στην ευρύτερη περιοχή, μια διένεξη Ρωσίας-Ουκρανίας, Ρωσίας-Τουρκίας, Ισραήλ-Ιράν και στη κρυφή μεγάλη γωνία το φονταμενταλιστικό πρόσωπο του Ισλάμ [6].

Είναι η περιοχή που βράζει, που εξάγει δυστυχία και σύγκρουση, αντιπαραθέσεις και πολέμους, φτώχεια και μίσος, πάθη και εξάρσεις, είναι η «διαβολική» ζώνη που έρχεται να καλύψει τις ανάγκες σε πετρέλαιο της παγκόσμιας κατανάλωσης τροφοδοτώντας την ενεργειακή οικονομία και σ΄ επέκταση την καπιταλιστική οικονομία των αγορών. Η όποια ενεργειακή τάξη γίνεται όλο και περισσότερο δυσβάστακτη με την κοινωνική δυνατότητα διάλυσης πιθανότερη [7].  

Το χάσμα της οικονομικής ανάπτυξης που παρατηρείται μεταξύ των αναπτυγμένων και αναπτυσσόμενων χωρών προκαλεί κύματα νεο-αποικιοκρατικού συστήματος εδραιωμένα κυρίως στην εκμετάλλευση των φυσικών πόρων της δεύτερης ομάδας χωρών με συνέπεια την υποανάπτυξη και την αστάθεια με αποτέλεσμα για τις χώρες αυτές να εμφανίζεται σοβαρός ανασταλτικός παράγοντας προόδου[8]. Η φτώχεια και η ερημοποίηση μεγάλων περιοχών από αυτές τις αναπτυσσόμενες χώρες προκαλούν μετακινήσεις πληθυσμών και αλλαγή στέγης για την εύρεση του «ονείρου ζωής».  

«Το τρίγωνο της κρίσης»

Πηγή: Mahdi Darius Nazemroaya “ The NATO-US March to War and the 21^st Century “Great Game”, Centre for Research on Globalization (CGR), Montréal, Canada, Dec.5, 2010. 

Η αντίληψη που υιοθέτησε ο βρετανός ιστορικός Mackinder  περί «θεωρίας ζωτικού χώρου» στις αρχές του20ου αιώνα συσχετίζοντας την ικανότητα του κράτους-έθνους να ελέγχει μεγάλες εκτάσεις γης με την ισχύ σταδιακά αντικαταστήθηκε σταδιακά με τη γεωοικονομία, ως παράγοντας  που διαμορφώνει τις γεωπολιτικές ανακατατάξεις. Από το 1980 και μετά η οικονομία προσδιορίζει την πολιτική ισχύ αποτυπώνοντας σε όρους αγοράς και κεφαλαίων την εξουσία. Η ροή κεφαλαίων, των Funds και η οικονομιστική θεωρία άνοιξαν το πεδίο των συμφερόντων σε μια άυλη διαμάχη επικράτησης βάζοντας στο Παίγνιο και τις χώρες παραγωγής πετρελαίου για να μπορούν οι επικρατούσες ισχυρές  δυνάμεις να ελέγχουν τους διαδρόμους διαμετακόμισης της πρώτης ύλης ενέργειας (πετρέλαιο και φυσικό αέριο).

Η γεωοικονομία με επιβλητική δυναμική αντικατέστησε τα γεωστρατηγικά ως παράγοντας αξιολόγησης της πραγματικής δύναμης των χωρών και της διεθνούς σημασίας τους. Όλα αυτά αποτελούν μια ωμη πραγματικότητα. Δεν έχει πλέον σημασία ποια εδάφη μπορεί να κατακτήσει μια χώρα. Αυτό που ενδιαφέρει είναι σε ποιες αγορές μπορεί κάποιος να κυριαρχήσει. Αυτή η νέα εικόνα αναγκαστικά έχει μεταβάλλει και το παγκόσμιο κέντρο βάρους αξιολόγησης κρατών και μεγάλων δυνάμεων [9].     

Αυτό πέτυχε  ουσιαστικά και την αναδιάταξη των επιλογών στον Ισλαμικό χώρο εκ μέρους της Δύσης. Από τις αρχές του ’70 και μετέπειτα οι συνεχόμενες πετρελαϊκές κρίσεις άνοιξαν τους ασκούς του Αιόλου. Ο νέος αιώνας σημαδεύτηκε με τη επίθεση στους δίδυμους πύργους (11-9-2001) τοποθετώντας τον φονταμενταλισμό και την βία που διαδέχεται  στο επίκεντρο των διεθνών σχέσεων. Η πτώση του Σαντάμ Χουσεΐν το 2003 από τους δυτικούς πρόθυμους με την στρατιωτική επιχείρηση «Σοκ και δέος», η κατάταξη του Ιράν στα κράτη παρίες από το ‘79, η συνεχιζόμενη αναταραχή στο Πακιστάν-Αφγανιστάν με τις εσωτερικές έριδες,  η στασιμότητα της λύσης του Παλαιστινιακού,  η αστάθεια που προκλήθηκε παρά τις φιλόδοξες στοχεύσεις περί δημοκρατίας με την «Αραβική Άνοιξη» το 2011 από το Δύση η οποία τελικά μάλλον «Ισλαμικό Χειμώνα» προκάλεσε στις αραβικές χώρες, η συνεχιζόμενη πενία περιοχών του γνωστού Μάγκπεμπ αλλά και η αποκορύφωση του εμφυλίου πολέμου στην Συρία όπου εμπλέκονται πολλές όμορες χώρες αλλά και οι λεγόμενες μεγάλες δυνάμεις συνθέτους ένα εκρηκτικό μείγμα σχέσεων, που εύκολα αλλάζουν ανάλογα με τα συμφέροντα προκαλώντας όμως την δυστυχία των 3 εκ. προσφύγων που μπορούν να καταγραφούν και ως παράγοντας αποσταθεροποίησης της περιοχής με άμεσο αντίκτυπο στον δυτικό κόσμο και κυρίως στην γειτονική Ευρώπη. Τα πρόσφατα τρομοκρατικά κτυπήματα στη καρδιά της Ευρώπης στις Βρυξέλλες στην διαδοχή των κτυπημάτων στην Κωνσταντινούπολη και Παρίσι, δείχνουν την αύξηση του μίσους μιας θρησκευτικής ομάδας που θεωρούνται οι πιστοί του Κορανίου και όλοι οι άλλοι οι άπιστοι.

Αυτές οι ανεξέλεγκτες μεταναστευτικές ροές προς την Ευρώπη μπορούν να δημιουργήσουν πλήθος πολέμων, που υποβόσκουν λιγότερο η περισσότερο, σε ατομική, περιφερειακή ή κρατική κλίμακα. Η μεταναστευτική κινητικότητα μπορεί να συγκλίνει σε 1.οικονομικούς πόλεμους (πόλεμοι επιβίωσης-πόλεμοι ανταγωνιστικότητας) και 2.σε πολιτικούς πολέμους. Πάντως οι «πλούσιες χώρες» οφείλουν: είτε να τους υποδεχθούν με τις καλύτερες δυνατές συνθήκες ούτως ώστε να μην υπάρξουν αρνητικές συνέπειες όσον αφόρα την ΑΣΦΑΛΕΙΑ, είτε να επιδείξουν αρκετή σύνεση, θάρρος και γενναιοδωρία ώστε να συμβάλλουν στην εξαφάνιση των αιτίων (των εμφυλίων πολέμων και της υποανάπτυξης) που προκαλούν αυτές τις μαζικές εξόδους.  Και στις δυο περιπτώσεις απαιτούνται πολιτική βούληση και συλλογικές ενέργειες που  επί του παρόντος λείπουν [10].     

2. ΚΥΡΙΕΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ-ΚΥΡΩΣΕΙΣ:

Α. Σύμβαση της Γενεύης του 1951.

Στην Ελλάδα κυρώθηκε με το ν.δ 3989 της 19/26 Σεπτεμβρίου 1959 (ΦΕΚ Α’ 201).

Β. Ο κανονισμός Δουβλίνο ΙΙ (Κανονισμός 343/2003) [11].

Ο κανονισμός Δουβλίνο ΙΙ (ή Κανονισμός 343/2003 ) είναι νομικό κείμενο που θεσπίστηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση και καθορίζει τη χώρα η οποία θα είναι υπεύθυνη για να δώσει άσυλο στον αιτούντα πρόσφυγα. Σύμφωνα με τον Κανονισμό Δουβλίνο ΙΙ, ο μετανάστης δικαιούται να ζητήσει άσυλο στην ευρωπαϊκή χώρα στην οποία θα εισέλθει την πρώτη φορά. Μετανάστες οι οποίοι εισέρχονται στην Ελλάδα και κατόπιν μεταβαίνουν σε άλλη χώρα για να αιτηθούν άσυλο θα πρέπει, σύμφωνα με τον κανονισμό Δουβλίνο ΙΙ, να επιστρέφονται πίσω στην Ελλάδα.

Σε ακολουθία αυτού, ο 2011 θεσπίστηκε ο ελληνικός νόμος 3907/2011 «Ίδρυση Υπηρεσίας Ασύλου και Υπηρεσίας Πρώτης Υποδοχής, προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας προς τις διατάξεις της Οδηγίας 2008/115/ΕΚ «σχετικά με τους κοινούς κανόνες και διαδικασίες στα κράτη – μέλη για την επιστροφή των παρανόμως διαμενόντων υπηκόων τρίτων χωρών» και λοιπές διατάξεις» για την αναδιάρθρωση των κρατικών λειτουργιών απονομής ασύλου. Με τον νόμο αυτό προβλέπεται η εθελούσια επιστροφή του μετανάστη και αναφέρονται οι τεχνικοί λόγοι για τους οποίους αυτό δεν θα μπορούσε να εφαρμοστεί, όπως σε περιπτώσεις όπου δεν υπάρχει συνεργασία με τις πρεσβείες ή εξαιτίας κακών πολιτειακών συνθηκών στις χώρες των μεταναστών (μη ασφαλείς περιοχές) κλπ.

Γ. Συνθήκη Σένγκεν [12]

Συμφωνία Σένγκεν ή Συνθήκη Σένγκεν καλείται η συμφωνία που υπεγράφη στις 14 Ιουνίου του 1985 στην κωμόπολη Σένγκεν του Λουξεμβούργου ανάμεσα σε πέντε κράτη μέλη (Γερμανία, Βέλγιο, Γαλλία, Λουξεμβούργο και Ολλανδία) και είχε ως στόχο την προοδευτική κατάργηση των ελέγχων στα κοινά σύνορα, την εγκατάσταση καθεστώτος ελεύθερης κυκλοφορίας για όλα τα πρόσωπα, υπηκόους των κρατών που υπέγραψαν τη Συμφωνία, καθώς και αστυνομική και δικαστική συνεργασία.

H Ιταλία υπέγραψε τη συμφωνία το 1990, η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ελλάδα το 1992, η Αυστρία το 1995 και η Φινλανδία, η Σουηδία, η Δανία, η Νορβηγία και η Ισλανδία το 1996.

Στην Ελλάδα η Σύμβαση Εφαρμογής της Συνθήκης Σένγκεν, η Συνθήκη Σένγκεν και ορισμένα πρόσθετα Πρωτόκολλα κυρώθηκαν από το Κοινοβούλιο με το Νόμο 2514/1997.

Η Συνθήκη Σένγκεν τέθηκε σε ισχύ τον Μάρτιο του 1995, δημιουργώντας τη ζώνη Σένγκεν, και ενσωματώθηκε στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την έναρξη ισχύος της συνθήκης του Άμστερνταμ το Μάιο του 1999. Έκτοτε, το κεκτημένο Σένγκεν (Schengen acquis) εφαρμόζεται και αναπτύσσεται περαιτέρω εντός του νομικού και θεσμικού πλαισίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι έλεγχοι στα εσωτερικά χερσαία (στα χερσαία σύνορα συμπεριλαμβάνονται και τα αεροδρόμια) και θαλάσσια σύνορα μεταξύ αυτών των χωρών καταργήθηκαν.

Τη συνθήκη Σένγκεν υπέγραψαν η Εσθονία, η Τσεχία, η Λιθουανία, η Ουγγαρία, η Λετονία, η Μάλτα, η Πολωνία, η Σλοβακία και η Σλοβενία, η Κύπρος και η Ελβετία το 2004, η Βουλγαρία και η Ρουμανία το 2007 και το Λιχτενστάιν το 2008.

Τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι: δημιουργία κοινού εξωτερικού συνόρου / κοινοί κανόνες περί ασύλου / δημόσια ασφάλεια «κεκτημένο Σένγκεν»

Δ. Τι είναι FRONTEX [13]  ?

Ο ευρωπαϊκός οργανισμός για τη διαχείριση της επιχειρησιακής συνεργασίας στα εξωτερικά σύνορα των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης συστάθηκε με τον Κανονισμό (ΕΚ) 2007/2004 του Συμβουλίου (26.10.2004, ΕΕ L 349/25.11.2004).

Ο FRONTEX συντονίζει την επιχειρησιακή συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών στον τομέα της διαχείρισης των εξωτερικών συνόρων• επικουρεί τα κράτη μέλη στην εκπαίδευση των εθνικών συνοριακών φυλάκων, μεταξύ άλλων με την καθιέρωση κοινών προδιαγραφών εκπαίδευσης· πραγματοποιεί αναλύσεις κινδύνου· παρακολουθεί τις εξελίξεις των ερευνών σχετικά με τον έλεγχο και την επιτήρηση των εξωτερικών συνόρων· επικουρεί τα κράτη μέλη σε περιπτώσεις που απαιτείται αυξημένη τεχνική και επιχειρησιακή συνδρομή στα εξωτερικά σύνορα· και παρέχει στα κράτη μέλη την αναγκαία στήριξη για την οργάνωση κοινών επιχειρήσεων επαναπατρισμού.

Ο FRONTEX συνδέεται στενά με άλλους εταίρους της Κοινότητας και της ΕΕ, αρμόδιους για την ασφάλεια των εξωτερικών συνόρων, όπως η EUROPOL, CEPOL, OLAF, για την τελωνειακή συνεργασία και τη συνεργασία όσον αφορά τους φυτοϋγειονομικούς και κτηνιατρικούς ελέγχους, με σκοπό την προώθηση της γενικής συνοχής.

Ο FRONTEX ενισχύει την ασφάλεια των συνόρων εξασφαλίζοντας το συντονισμό των ενεργειών των κρατών μελών κατά την εφαρμογή των κοινοτικών μέτρων που αφορούν τη διαχείριση των εξωτερικών συνόρων.

3. Το προσφυγικό πρόβλημα στην Ελλάδα και οι επιπτώσεις στον τουρισμό.

Η Ελλάδα ως χώρα μέλος της Ε.Ε είναι δεσμευμένη να ακολουθεί τις πολιτικές της Ένωσης αλλά παράλληλα ως πρώτη χώρα εισδοχής των προσφύγων να εξετάζει και το δικό της καθεστώς. Η πρόσφατη Συμφωνία της Ε.Ε. με την Τουρκία  του Μαρτίου 2016, όπου όλοι οι παράνομοι μετανάστες επιστρέφουν στην Τουρκία (χώρα που αποτελεί ένα από τα κύρια το διακομιστικά  κέντρα μεταναστών  προς την Ευρώπη από χώρες της Μ.Ανατολής και της Ασία), εκτός εκείνων που μπορούν να κάνουν αίτηση για άσυλο στη χώρα μας. Θα πρέπει έτσι η Ελλάδα να είναι έτοιμη για την επεξεργασία αυτού του ζητήματος. Αυτό θα επιχειρηθεί και με την βοήθεια μελών της FRONTEX  στο πλαίσιο των ισχυόντων διεθνών Συμβάσεων. Επίσης προτίθεται η βοήθεια του ΝΑΤΟ για την διαφύλαξη των συνόρων των δύο χωρών ώστε να δημιουργηθεί η ασπίδα προστασίας από τις παράνομες ροές χωρίς να θίγονται κυριαρχικά δικαιώματα και των δύο χώρων.  Αυτό αποτελεί «ηράκλειο άθλο» όπως αναφέρει και πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ζ-Κ.Γιουνκέρ. Η αναφερόμενη συμφωνία Ε.Ε και Τουρκίας αφήνει αρκετά κενά για τους ήδη υπάρχοντες πρόσφυγες στην Ελλάδα, που υπολογίζονται σε 50.000 περίπου ελπίζοντας σε ένα άλλο πρόγραμμα μετεγκατάστασης  σε χώρες της Ε.Ε. Μάλιστα προτάθηκε ότι για κάθε Σύριο πρόσφυγα που θα επαναπροωθείται από την Ελλάδα στην Τουρκία θα γίνεται  επενεγκατάσταση ενός Σύριου σε χώρα της Ε.Ε, ανάλογα με τις θέσεις υποδοχής που κάθε χώρα θα δηλώσει ότι μπορεί να διαθέσει, συμπληρωματικά των ήδη υπαρχόντων.  Ένα από τα θέματα που μένουν να διευκρινιστεί είναι η αναγνώριση  της Τουρκίας «ως ασφαλή  τρίτη χώρας», ώστε να μπορεί αν έχει ισχύ η Σύμβαση της Γενεύης [14].               

Σε άλλη άμεση προγενέστερη διμερή Συμφωνία μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδος σε επίπεδο πρωθυπουργών  (Σμύρνη 8/3/2016) υπάρχει η διάταξη της επανεισδοχής στη Τουρκία όλων εκείνων που δεν δικαιούνται άσυλο στη χώρα μας και την παραμονή στην Ελλάδα εκείνων που μπορούν να αιτηθούν άσυλο, μέσα σ΄ ένα πνεύμα συνεννόησης για το ακανθώδες θέμα που προσφυγικού και των διμερών σχέσεων [15].

Αυτές οι Συμφωνίες έρχονται για να μπορούν να εξομαλύνουν το κύμα που έχει δημιουργηθεί και έχει πλήξει την χώρες μας και σ’ επέκταση και όλη τν Ευρώπη. Μάλιστα και η Ιταλία δέχεται ένα άλλο κύμα από τις χώρες της Β. Αφρικής αθροίζοντας όλο το προσφυγικό ζήτημα ως το μεγαλύτερο  πρόβλημα που αντιμετωπίζει η Γηραιά Ήπειρος, όπου μερικοί αναλυτές το συνδέουν και με την έξαρση της τρομοκρατίας στην Ευρώπη. Προς στιγμή αυτά τα δύο γεγονότα δεν μπορούν να συνδεθούν με τεκμηριωμένη άποψη, παρόλα αυτά φαίνονται ως δύο «πληγές» που ταράσσουν την σταθερότητα της Ευρώπης και προκαλούν και την ενίσχυση εθνικιστικών επιλογών από διαφορά κράτη-μέλη (π.χ.Ουγαρία) και την άνοδο ακροδεξιών πολιτικών ως αντίδραση στον προκαλούμενο φόβο από τις τρομοκρατικές ενέργειες «συνδεδεμένες» με το Κράτος του Ισλάμ που ξεπήδησε από την αναρχία στην Συρία και στις γύρω περιοχές. Ο αναβρασμός παραμένει παρά τις όποιες ειρηνευτικές ελπίδες που έχουν δημιουργηθεί από Συμφωνία κατάπαυσης του πυρός στη Συρία μεταξύ των ΗΠΑ και Ρωσίας από τις 27.2.2016 κάτω από την «ομπρελά» του ΟΗΕ [16].

Η κοινωνική αναταραχή που έχει προκύψει στα βόρεια σύνορα της χώρας μας τα οποία αποτελούσαν διάδρομο για την κεντρική Ευρώπη, η συνέχιση των ροών στα νησιά του Αιγαίου από τα απέναντι παραλία (λογίζονται έως και 2,5 εκ πρόσφυγες που περιμένουν για το «μεγάλο ταξίδι της ελπίδας») των προσφύγων και μεταναστών, η μη κοινή πολιτική της Ευρώπης για την αντιμετώπιση του προβλήματος παρά τα ευχολόγια και τις εξαγγελίες, η ξενοφοβία που αναπτύσσεται στις πληγείσες ευρωπαϊκές χώρες από τους ισλαμιστές φονταμενταλιστές,  η αδράνεια και τα διπλωματικά παιχνίδια του παίζει η Τουρκία, οι γηγενείς αδυναμίες της Ελλάδας να αντιμετώπιση άμεσα το θέμα συνθέτουν ένα πάζλ για δύσκολους λύτες.

Την αντανάκλαση που έχουν σε κρίσιμες αγορές του ελληνικού τουρισμού, όπως η Γερμανία, οι διαπραγματεύσεις της κυβέρνησης με τους δανειστές, οι πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις στη χώρα, οι γεωπολιτικές ανακατατάξεις στην Ανατολική Μεσόγειο και το προσφυγικό ρεύμα, αποτυπώνουν τα στοιχεία τουριστικών κρατήσεων του 2015 αλλά και oι πρώτες ενδείξεις για το 2016 που δημοσιοποίησε η εταιρεία έρευνας καταναλωτικών τάσεων Gfk (ερευνητική εταιρία καταναλωτών).

Η έρευνα αφορά στις κρατήσεις τουριστικών πακέτων για την Ελλάδα που έγιναν στη Γερμανία του 2015 αλλά και κρατήσεις που οριστικοποιήθηκαν μέχρι τις 15 Δεκεμβρίου και αφορούν στο καλοκαίρι του 2016. Τα στοιχεία προέρχονται από ένα δείγμα 1.200 ταξιδιωτικών γραφείων, 30 online σημείων πώλησης και 20.000 επιλεγμένα νοικοκυριά που αποτελούνται από 45.000 Γερμανούς καταναλωτές.

Γερμανική αγορά-κρατήσεις τουριστικών πακέτων για προορισμούς της Μεσόγειου –Μεταβολή καλοκαιριού 2016/2015 (για κρατήσεις μέχρι 15 .12.2015).

4. Τα μηνύματα του 2016 στο τουριστικό τοπίο της χώρας

Ακόμα πιο ανησυχητικά, ωστόσο, εμφανίζονται τα στοιχεία κρατήσεων τουριστικών πακέτων που πραγματοποιήθηκαν μέχρι τις 15 Δεκεμβρίου και αφορούν στο φετινό καλοκαίρι. Όχι μόνο για την Ελλάδα αλλά για το σύνολο σχεδόν των προορισμών της Μεσογείου πλην Ισπανίας και Ιταλίας.

Σύμφωνα με την Gfk οι Γερμανοί καταναλωτές δεν δείχνουν να προσανατολίζονται σε μείωση του προϋπολογισμού των διακοπών τους. Φαίνεται πως στρέφονται, ωστόσο, σε χώρες που τις θεωρούν ασφαλέστερες αλλά και σε μακρινούς προορισμούς.

Έτσι, οι κρατήσεις τουριστικών πακέτων για προορισμούς της Μεσογείου καταγράφουν μείωση 10,6% ενώ οι κρατήσεις για την Ελλάδα κινούνταν (στα μέσα Δεκεμβρίου) με πτώση 23,4%.

Ανάλογη με της Ελλάδας πτώση καταγράφουν οι κρατήσεις πακέτων για την Τουρκία (-25,9%). Με μείωση 40% κινούνταν οι κρατήσεις για Αίγυπτο, 17,7% για την Γαλλία και 21,2% για την Κύπρο.

Τη μεγαλύτερη ποσοστιαία μείωση μεταξύ των Μεσογειακών προορισμών στη Γερμανική αγορά κατέγραφε η Τυνησία με – 68,8%, εμφανίζοντας εικόνα κατάρρευσης των κρατήσεων.

Κερδισμένες αντίθετα από την κατάσταση που διαμορφώνεται στη Μεσόγειο εμφανίζονται η Ισπανία κι η Ιταλία. Με την Ισπανία να δείχνει να αποτελεί το αδιαφιλονίκητο μπεστ σέλερ στην αγορά της Γερμανίας για φέτος καταγράφοντας άνοδο κρατήσεων 20,1% στα Κανάρια, 6,1% στις Βαλεαρίδες και 3,3% στους ηπειρωτικούς προορισμούς της χώρας.

Μικρότερα οφέλη αλλά αδιαμφισβήτητα κερδισμένη από την κατάσταση εμφανίζεται η Ιταλία η οποία στα μέσα Δεκεμβρίου κατέγραφε αύξηση κρατήσεων 9,4% στην γερμανική αγορά [17].

Σημειώνουμε με έμφαση τη γενικότερη πτωτική τάση της γερμανικής αγοράς (υπογραμμίζοντας ότι για τα Δωδ/σα αποτελεί την πρώτη δύναμη), μια τάση που οφείλεται κυρίως στην αύξηση των μεταναστευτικών ροών. Μάλιστα ο πρόεδρος του ΣΕΤΕ (Σύνδεσμος Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων) κ. Ανδρεάδης διατυπώνει την αγωνία του για τν ασφάλεια των τουριστικών προορισμών της χώρας και έκφραση την άποψη περί δημιουργία των Hotspots σε σημεία μη τουριστικού ενδιαφέροντος και σαν επακόλουθο να γίνει μια καμπάνια για την ανάδειξη της εικόνας της φιλόξενης Ελλάδας και σε αυτό το μέτωπο [18].

«Οι προσφυγές ροές αποτελούν το μείζον ζήτημα για τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης» αναφέρει ο πρόεδρος της ΠΟΞ (Πανελλήνια Ομοσπονδία Ξενοδόχων), Κ. Γρηγόρης Τάσιος. Διαπιστώνεται ότι οι κρατήσεις αλλοδαπών τουριστών έχουν μειωθεί έως και 70% σε σχέση με πέρυσι, ενώ στη Ρόδο σε περιπτώσεις μέχρι το 50%.Η Κρήτη αντίθετα παρουσιάζει αύξηση 30%, ενώ μικρή άνοδο έχει η Κέρκυρα. Οι προκρατήσεις (early booking) στη Λέσβο καλύπτουν μόλις το 5% του συνόλου, με τη μείωση των πτήσεων τσάρτερ να αγγίζει το 70-80%.

«Η σύνδεση της Κω με το Προσφυγικό ήταν κάτι που δυστυχώς δεν καταφέραμε να αποφύγουμε. Οι εικόνες που μεταδόθηκαν το καλοκαίρι του 2015, με τις ανεξέλεγκτες ροές, έκαναν το γύρο του κόσμου και προφανώς δεν έχουν ξεχαστεί ακόμη, αφού επέφεραν την πρωτοφανή πτώση στις προκρατήσεις. Οι tour operators ζητούν διασφαλίσεις των προσφυγικών ροών», υπογραμμίζει η πρόεδρος των ξενοδόχων της Κω, κ. Ντίνα Σβύνου  [19].

Ακόμη και στον τομέα της κρουαζιέρας εμφανίζονται σημεία πτώσης. Ο πρόεδρος της Ένωσης Εφοπλιστών Κρουαζιέρας και Φορέων Ναυτιλίας κ. Θεόδωρος Κοντές αναφέρεται ότι σε πιο ασφαλή λιμάνια στρέφονται τα πλοία λόγω του προσφυγικού και της κρίσης στην Τουρκία». Και  «Ο  ρυθμός των κρατήσεων της περιόδου που διανύουμε είναι 15-20% μειουμένους σε σχέση με τον αντίστοιχο περυσινό, ιδιαιτέρως από τις μακρινές χώρες, όπως η Αμερική και η Άπω Ανατολή», δηλώνει ο διευθύνων σύμβουλος της Celestyal  Cruises, η οποία εδρεύει στην Ελλάδα, κ. Κυριάκος Αναστασιάδης.  Ο δε Ανδρέας Στυλιανόπουλος, μέλος του ΣΕΤΕ και εκπρόσωπος του ομίλου Royal Caribbean International στην Ελλάδα διατυπώνει «Στην Ανατολική Μεσόγειο έχουμε χάσει την αξία λόγω γεωπολιτικού προβλήματος στην περιοχή. Λόγω του προσφυγικού υπάρχουν πρόσκαιρες προσεγγίσεις στην Ελλάδα, αλλά βραχυπρόθεσμα υπάρχει προβληματισμός. Έχουν ακυρωθεί προσεγγίσεις στην Τουρκία, αλλά η Ελλάδα δεν έχει χώρο και υποδομές για να απορροφήσει όλες τις ακυρώσεις»[20].

Το Υπουργείο Τουρισμού και ο ΕΟΤ αντιλαμβανόμενοι το δύσκολο τοπίο που διαμορφώνεται λόγω προσφυγικού, της συνεχιζόμενης εγκράτειας στις προκρατήσεις  μέσα στο γενικότερο κλίμα και των γεωπολιτικών εξελίξεων στην ευρύτερη περιοχή μας αποφάσισε δραστικά να επέμβει για την τόνωση των νησιών που δέχονται πιέσεις. Έτσι αποφάσισε [21]:

Προώθηση και στήριξη των προορισμών από την αναπληρώτρια υπουργό, κ. Έλενα Κουντουρά στη μεγαλύτερη Διεθνή Έκθεση Τουρισμού ITB στο Βερολίνο την ερχόμενη εβδομάδα, όπου διαμορφώνονται οι ετήσιες πωλήσεις για την ευρωπαϊκή και παγκόσμια τουριστική αγορά.

Διοργάνωση Fam Trips δημοσιογράφων, bloggers και Tour Operators από το υπουργείο και τον ΕΟΤ σε συνεργασία με τη Γενική Γραμματεία Ενημέρωσης, στα νησιά Κω, Σάμο, Λέσβο, Χίο για την προβολή της ομορφιάς των προορισμών και της εικόνας ομαλότητας που παρουσιάζουν. Η συγκεκριμένη δράση θα ξεκινήσει με την ολοκλήρωση και πλήρη λειτουργία των Κέντρων Ταυτοποίησης, τα οποία θα είναι αθέατα, απολύτως ελεγχόμενα και μακριά από περιοχές και χώρους τουριστικού ενδιαφέροντος.

Στήριξη των προκρατήσεων των νησιών με ειδικό κονδύλι για κοινές δράσεις προβολής του ΕΟΤ και των Περιφερειών Βορείου και Νοτίου Αιγαίου σε συνεργασία με τους Tour Operators.

Συμμετοχή και παρουσία των νησιών στις εκθέσεις του ΕΟΤ χωρίς επιβάρυνση
Σχεδιασμός και υλοποίηση καμπάνιας social media από το υπουργείο με τη στήριξη των Περιφερειών και του ΣΕΤΕ με στόχο την ενίσχυση των προκρατήσεων και των κρατήσεων τελευταίας στιγμής στα νησιά.

Πρόγραμμα εσωτερικού τουρισμού σε συνεργασία με το υπουργείο Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης για την ενίσχυση της τουριστικής κίνησης στα νησιά.

Πρόγραμμα παρακολούθησης και κατεύθυνσης θετικής δημοσιότητας των νησιών στις χώρες Αγγλία, Γερμανία, Ολλανδία, Γαλλία και ΗΠΑ από τον ΕΟΤ, τη Γενική Γραμματεία Ενημέρωσης και το ΣΕΤΕ.

Επιπλέον θα υποστηριχθεί και ο τουρισμός στην Αττική για να διατηρηθεί η ενισχυμένη δυναμική του τα τελευταία χρόνια ως προορισμός city-break, κρουαζιέρας και Αθηναϊκής Ριβιέρας.

Σε συνεργασία με τα συναρμόδια υπουργεία, την Περιφέρεια Αττικής, το Δήμο Αθηναίων και την Ένωση Ξενοδόχων Αθηνών - Αττικής θα διασφαλίζεται η ελεγχόμενη κατεύθυνση των προσφυγικών ροών μακριά από τις τουριστικές περιοχές, η ενίσχυση της τουριστικής αστυνομίας για την εξυπηρέτηση των επισκεπτών στις πύλες εισόδου και τα τουριστικά σημεία, και η ενισχυμένη προβολή του προορισμού στο εξωτερικό.

Ενίσχυση του προγράμματος του Κοινωνικού Τουρισμού για τα νησιά για: 2015-2016.

Συμπεράσματα:

Ο τουρισμός θεωρείται ένα πολύ ευαίσθητο προϊόν, το οποίο τις τελευταίες δεκαετίες στηρίζει την ελληνική οικονομία. Η χώρα μας έχει επενδύσει πολλά στον τομέα αυτό και ευελπιστεί μέσα από αυτόν να ξεπεράσει τον σκόπελο της οικονομικής κρίσης που μαστίζει τη χώρα. Παράλληλα το γεωπολιτικό κλίμα της ευρύτερης περιοχής βρίσκεται σε αναβρασμό από την προκληθείσα αστάθεια από τις ταραχές και την προκλητικές ενέργειες του «Ισλαμικού Κράτος». Η περιοχή της Μέσης Ανατολής και των όμορων κρατών αποτελούν το «τρίγωνο της κρίσης» όπου λόγω γεωοικονομικών προστριβών εμφανίζεται μια διαρκή ρευστότητα η οποία προκαλεί μια συνεχή ώσμωση πόλεμου, φυλετικών προστριβών, θρησκευτικών διενέξεων. Η επιχειρούμενη «Αραβική Άνοιξη»  το 2011, δεν πέτυχε τους στόχους της εξομάλυνσης και της εγκαθίδρυσης της Δημοκρατίας. Μετά τα αιματηρά γεγονότα στην Αίγυπτο και στην Λιβύη, σήμερα έχει διαδοχικά προστεθεί η Συρία. Ζώντας ένα εμφύλιο πόλεμο με παγκόσμιες προεκτάσεις τα καραβάνια ελπίδας των περίπου 2,5 εκ για την εύρεση  του ονείρου έχουν γίνει ένα γεγονός που αντανακλά την κοινωνικοπολιτική ανησυχία των πραγμάτων. Η Ευρώπη ως η κοντινότερη «δυτική ελπίδα» γίνεται αποδέκτης χιλιάδων προσφύγων αλλά και παράνομων οικονομικών μεταναστών από άλλες χώρες, όπως το Πακιστάν. Μέχρι σήμερα  έχουν διαχυθεί περίπου 1,00 εκ.  Η εξέλιξη αυτού του έντονου φαινόμενου βρήκε την Ευρώπη απροετοίμαστη και κυρίως ο κίνδυνος σύνδεσης του προσφυγικού προβλήματος με τις τρομοκρατικές ενέργειες των φανατικών μουσουλμάνων συνθέτουν ένα  διεθνές πάζλ για δύσκολους λύτες. Στη χώρα μας σήμερα βρίσκονται 50.000 χιλιάδες που επιζητούν φως στη σκοτεινή μοίρα τους. Η Ελλάδα τηρώντας όλες τις  δεσμεύσεις που απορρέουν από τις διεθνείς Συνθήκες και την Ε.Ε και παρά τα κλειστά βόρεια σύνορα της προσπαθεί να παράσχει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης και σε συνάρτηση με τις διμερείς αποφάσεις της Ε.Ε και Τουρκίας να μπορεί να ρύθμιση το φλέγον θέμα τον μελλοντικών ροών αλλά και των υπαρχόντων ατόμων-προσφύγων.

Ο τουρισμός κύρια δραστηριότητα και το πιο πολύτιμο εξαγώγιμο προϊόν για την Ελλάδα εξαρτάται από μεγάλο βαθμό από την κοινωνική σταθερότητα[22]. Αυτή η σταθερότητα επηρεάζεται άμεσα από την ασφάλεια των γεωπολιτικών συνθηκών και των γεωοικονομικών παιγνίων.  Η ασφάλεια αποτελεί μια πολυπαραγοντική έννοια με διαστάσεις πολιτικές, περιβαλλοντικές, κοινωνικοοικονομικές κ.α και αποδίδει μια ειδική σχέση με την ανάπτυξη ενός τόπου[23].
Η χώρας μας βρίσκεται στο επίκεντρο των εξελίξεων της προσφυγικής αναταραχής ως ευρωπαϊκή χώρα εισδοχής από τη γείτονα Τουρκία. Αυτό επιφέρει την ανάγκη επίλυσης του ανοιχτού προσφυγικού ζητήματος με τη συμμετοχή της Ε.Ε αλλά και της Τουρκία, πράγμα που μέχρι τώρα δεν έχει διαφανεί παρά τη διμερή Συμφωνία. Η επιτυχία της θα  διασφαλίσει μια εικόνα ηρεμίας και σταθερότητας, στοιχεία απαραίτητα για την επιτυχή προσεχή τουριστική περίοδο. Ο Τουρισμός είναι μια «κλωστή» που στηρίζεται σε δύο άκρα. Την Ασφάλεια και την Προσδοκία. Την δεύτερη η χώρα μας μπορεί να τη προσφέρει ενδογενώς μέσα από τη φιλοξενία, τον πολιτισμό και το περιβάλλον. Την πρώτη δεν μπορεί μόνη της, γιατί η Ασφάλεια αποτελεί μέγεθος που εκφεύγει των στενών ορίων και απλώνεται σε ευρωπαϊκό και ίσως και παγκόσμιο. Η παγκοσμιοποίηση συνένωσε το τοπικό με το παγκόσμιο και συσχέτισε την τοπικότητα με την διεθνικότητα. Σήμερα ο κόσμος μαστίζεται από περιφερειακά προβλήματα τα οποία παρασύρουν ανθρώπους, πολιτισμούς, φυσικά περιβάλλοντα, αξίες και αρχές. Είναι η στιγμή να ανακαλύψουμε την Στροφή για μια κοινωνία της αλληλεγγύης, του εξισωτισμού και της αμοιβαιότητας. Και όπως λέει ο Zygmunt Bauman «είμαστε όλοι άνθρωποι που έχουμε χάσει την πίστη στο μέλλον, «ρευστοί ήρωες» που έχουμε πληγωθεί από το παρόν και απογοητευτεί για το μέλλον. Και το πιο ισχυρό αντίδοτο στο φόβο που κυριαρχεί είναι η ΕΛΠΙΔΑ»             

Βιβλιογραφία:

Ανδριανόπουλος, Α. (2006). Ολοκληρωτικός Πόλεμος για την Ενέργεια. Αθήνα:Libro.

Boniface, P. 2004). Οι πόλεμοι του αύριο. (Β. Ιακώβου, Μεταφρ.). Αθήνα: Παπαζήση.

Cooper, R. (2003). Η Διάσπαση των εθνών. (Κ. Αμπαζής, Μεταφρ.). Αθήνα: Κέρδος

Γιαννακούρου, Γ. (2008). Η χωροταξία στην Ε.Ε. Αθήνα: Παπαζήση.

Διονυσοπούλου, Π. (2012). Ευρωπαϊκή τουριστική πολιτική. Αθήνα: Παπαζήση.

Ντάλης, Σ. (2012). Η Ε.Ε και η πολυμερής διαχείριση της παγκοσμιοποίησης. Αθήνα: Παπαζήση.

Ντάλης, Σ. (2015). Από τις Διεθνείς Σχέσεις στη διεθνή πολιτική. Αθήνα: Παπαζήση.

Foucher, M.(1999). Το τέλος της γεωπολιτικής? Γεωγραφικές παρατηρήσεις σχετικά με τη γραμματική των δυνάμεων. Στο Ν.Λιούσης και Σ. Ντάλης (Εισαγ.-Επιμ.), Οι Διεθνείς Σχέσεις στη μεταψυχροπολεμική περίοδο. Αθήνα: Παπαζήση, 33-54.  

Καλύβας , Σ. (2015). Καταστροφές και Θρίαμβοι. Αθήνα: Παπαδόπουλος.

Λουιζίδη, Ε. (2015). Η επίδραση απειλών διεθνούς ασφάλειας στον τουρισμό και την Α.Α. στο Ε.Θεοδωροπούλου & Π.Φώκιαλη κ.α (Επιμ.). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Α.Α. Αθήνα: Διάδραση.

Παρίσης, Ι. (2013). Η καθ’ ημάς θάλασσα. Αθήνα: Λιβάνη.

Τσάλτας, Γ. (2010). Αναπτυξιακό φαινόμενο & τρίτος κόσμος. Αθήνα: Παπαζήση.     

Τσάκωνας, Π., & Ντόκος, Θ. (2006). Ελληνοτουρκικές Σχέσεις στις αρχές του 21^ου αιώνα: Η άποψη της Αθήνας. Στο Δ.Καρύδης και L. Martin(επιμ.), Ο ρόλος της Τουρκίας στον κόσμο. Σύγχρονη Πραγματικότητα και μελλοντικές προκλήσεις. Αθήνα: Σιδέρης.

Roberts, P. (2004). Το τέλος του πετρελαίου.(Π. Μπίκος, Μεταφρ.). Αθήνα: Πατάκη.

Χριστοδουλάκης, Ν. (2012). Οικονομικές Θεωρίες και κρίσεις. Αθήνα: Κριτική
Harvey, D. (2010). Το αίνιγμα του κεφαλαίου. (Π.Χ΄΄πουλος, Μεταφρ.). Αθήνα: Καστανιώτη.

Εφημερίδες:

Ημερήσια εφημερίδα: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

Ημερήσια Εφημερίδα: ΤΟ ΒΗΜΑ

Ημερησία Εφημερίδα: Η ΡΟΔΙΑΚΗ